سیلی نقد بهتر از حلوای نسیه است. همه ما این ضرب المثل را شنیده ایم و شاید برای خیلی از ما تکیه کردن بر آنچه هست و دل نبستن به منافع احتمالی در آینده به یک اصل بدیهی در زندگی مان تبدیل شده باشد. اما این تمام ماجرا نیست. این ضرب المثلی که پیشینیان ما سینه به سینه به نسل های بعدی منتقل کرده اند، می تواند روی دیگری هم داشته باشد؛ روی دیگری که چندان هم روشن نیست و آن، درست زمانی است که منافع زودگذر و کوتاه مدت را به برنامه ریزی های بلندمدت و مستمر ترجیح می دهیم. در گفتگو با دکتر ابراهیمی مقدم، روان شناس بالینی، به ریشه های این رفتار پرداخته ایم....

▪ آقای دکتر! آیا اینکه ما گهگاه منافع کوتاه مدت خودمان را به دستاوردهای متعالی تر اما طولانی مدت ترجیح می دهیم، ریشه در فرهنگ و نحوه تربیت ما دارد؟

ـ با تقریب بالایی می توان به این پرسش، پاسخ مثبت داد. در دانش روان شناسی می توان مفهوم «تقویت» را جایگزین منافع گوناگون کرد. نحوه انتخاب ها و رفتارهای ما می تواند بر اساس برداشتی که از «تقویت» داریم تغییر نماید.

▪ ممکن است یک تعریف اجمالی از مفهوم «تقویت» ارایه کنید؟

ـ ببینید؛ برای آنکه رفتاری افزایش یابد، می توان از روش های مختلف استفاده کرد. یکی از آن روش ها که در روان شناسی تربیتی خیلی مورد استفاده قرار می گیرد، روش تقویت رفتار است. در تقویت رفتار، رفتار موردنظر تقویت می شود؛ مثل گفتن کلماتی از قبیل آفرین، بارک ا... یا دادن هدیه ای دلخواه به فرد. البته بین تقویت و پاداش تفاوت وجود دارد؛ مثلا فردی که پاداش می گیرد، نه تنها از آنکه قرار است پاداش بگیرد اطلاع دارد؛ بلکه برای آن برنامه ریزی هم می کند. مثلا یک قهرمان ورزشی برای به دست آوردن مدال المپیک برنامه ریزی کرده و تلاش می کند، در حالی که کسی که از طرف دیگران رفتارش تقویت می شود، شاید اصلا فکر آن را هم نمی کرده. مثلا بچه ای که سلام می کند با لبخند و نوازش معلم مواجه شده و رفتارش تقویت می شود. از طرف دیگر، تقویت می تواند مثبت یا منفی باشد. در تقویت مثبت با اضافه کردن چیزی به موقعیت به دنبال افزایش رفتار هستیم، در حالی که درتقویت منفی با کاستن چیزی از موقعیت به دنبال کاهش رفتار هستیم. تقویت مثبت مثل دادن شیرینی یا شکلات به فرزندمان پس از رفتار درست است تا آن رفتار ادامه یابد. تقویت منفی مثل کم کردن بار تکالیف و یا سبک کردن کوله پشتی فرزندمان است به دلیل آنکه مودب بوده است. در هر صورت تقویت از روش هایی است که با آن می توان به افزایش رفتار کمک کرد.

▪ آیا اگر تقویت، دایمی و همیشگی باشد؛ نتیجه بهتری به همراه خواهد داشت؟

ـ شاید این گونه تصور شود که اگر تقویت پیوسته و همیشگی باشد، رفتار مورد نظر تثبیت خواهد شد؛ در حالی که پژوهش ها نشان می دهد که تقویت های پاره ای (سهمی یا تکه ای) نقش بیشتری در افزایش رفتار دارند. به عبارت دیگر، اگر کودکی همیشه برای انجام رفتار هایش «تقویت» بگیرد، به نظر متوقع می شود ولی اگر هرازگاهی «تقویت» دریافت کند، دیگر این طور نخواهد بود که به محض دریافت نکردن تقویت، رفتارش خاموش و سرد شده و انگیزه اش را از دست بدهد.

▪ آیا میان برنامه های تقویتی تفاوتی وجود دارد؟

ـ بله؛ برنامه های تقویتی به انواع گوناگونی تقسیم بندی شده اند که شاید از حوصله این بحث خارج باشد. حتی گاهی برای سنجش رفتارها از مدل های حیوانی نیز استفاده شد است؛ مثلا آقای اسکینر در سال ۱۹۵۰میلادی، کبوترانی را تربیت کرد که می توانستند به دو دکمه که هم زمان در دسترس بودند اما برنامه های مختلف تقویت را می دادند، نوک بزنند. این شیوه تقویتی برنامه تقویت هم زمان نامیده شده است. اسکینر گزارش کرد که کبوتران، در دوره خاموشی، پاسخ های خود را به نسبت برنامه های تقویتی مختلف توزیع می کنند. بعدها برنامه تقویت هم زمان زنجیره ای مطرح شد. در حالی که برنامه های تقویتی هم زمان برای بررسی رفتارهای انتخابی ساده به کار می روند، برنامه های هم زمان زنجیره ای برای بررسی رفتارهای انتخابی پیچیده مورد استفاده قرار می گیرند. در برنامه های هم زمان زنجیره ای، رفتار فرد در ضمن اولین مرحله آزمایش تعیین می کند که او در ضمن دومین یا آخرین مرحله آزمایش چه نوع برنامه تقویتی دریافت کند. یکی از یافته های جالب حاصل از کارکرد برنامه تقویتی هم زمان زنجیره ای مربوط به حوزه کنترل شخصی است. افراد در شرایط معمولی به طور آشکار تقویت کننده ای کوچک اما فوری را به تقویت کننده ای بزرگ اما دیرآیند ترجیح می دهند.

▪ پس اینکه فرد تقویت کننده های معمولی را ترجیح بدهد، طبیعی است؟

ـ ببینید؛ فردی که از هوش و شناخت بالاتری برخوردار است، معمولا تقویت کننده ای بزرگ تر و دیرآیند را به تقویت کننده ای زودآیند و کوچک ترجیح می دهد؛ مثلا دانش آموزی که از وضعیت هوشی و سطح شناختی بالاتری برخوردار است احتمالا بهتر می تواند روی وسوسه هایی از قبیل بازی کردن با دوستان در کوچه و خیابان فایق آمده و به جای آن به فکر قبولی در کلاس درس و دانشگاه باشد؛ چیزی که هر چند دیرتر اتفاق می افتد ولی لذت بزرگ تر و بیشتری را برایش در پی دارد.

▪ آیا این مساله را می توان در بزرگسالی هم مشاهده کرد؟

ـ بله؛ در امور مربوط به مسایل اخلاقی و انسانی هم همین امر دیده می شود، مثلا فردی که روزه می گیرد، مسلما تحت تاثیر عوامل مختلف مثل بوی غذاهایی که از بیرون او را تحت تاثیر می دهند و احساس گرسنگی و تشنگی که درونی هستند قرار می گیرد. اگر از سطح رشد شناختی، اقتصادی و هوشی بالاتری برخوردار باشد، احتمالا می تواند تا زمان به دست آوردن تقویت بزرگ تر که در لحظه افطار اتفاق می افتد، صبر کرده و به تقویت های کوچک پیرامون پاسخ ندهد ولی گاهی دیده ایم که بچه هایی که در سن پایین تری هستند، قدرت مقاومت و اصطلاحا تاب طاقت نیاورده و تا رسیدن به نتیجه صبر نمی کنند. البته این تحمل و مقاومت می تواند در ایجاد و افزایش اعتماد به نفس هم تاثیرات به سزایی داشته باشد و هم به افزایش عزت نفس و حرمت نفس فرد منجر شود و به این وسیله میزان اعتبارش در نزد خودش هم افزایش یابد.

▪ این مساله در مورد مسایل خانوادگی هم صدق می کند؟

ـ البته! واقعیت این است که هر خانواده ای در برهه ای از زمان با تنش و تلاطم مواجه می شود و خانواده سالم خانواده ای است که اعضای آن به هم وفادار بوده و سعی در تکریم شخصیت یکدیگر داشته باشند. به کرات دیده شده است افرادی که از سطح فکری، فرهنگی یا اعتقادی سستی برخوردار بوده اند با کوچک ترین تندباد حوادث به سمت دنیای خارج یا خدای نکرده خیانت های زناشویی رفته اند و به نوعی نتوانسته اند کشتی زندگی خانوادگی را به طور امن و امان به منزل مقصود که آرامش است، برسانند. پس تقویت کننده های ناچیز مثل زرق و برق دنیای بیرون را به تقویت کننده ای بزرگ تر و دیرآیند مثل احساس آرامش درونی ترجیح داده اند.
 
 
 
   دکتر یاشا نهرینی  
   روزنامه سلامت ( www.salamat.ir )